ĐẠI CƯƠNG VỀ BỆNH HÔ HẤP

MỤC TIÊU

1. Trình bày được nguyên nhân, cơ chế bệnh sinh và pháp điều trị bệnh thuộc hệ hô hấp.

NỘI DUNG
1. ĐẠI CƯƠNG

1. 1. Y học hiện đại

Đường hô hấp bao gồm đường hô hấp trên và đường hô hấp dưới.

• Đường hô hấp trên: Từ mũi đến thanh quản.
• Đường hô hấp dưới: Từ khí quản tới tiểu phế quản tận cùng và phế nang.

1. Một số bệnh hô hấp thường gặp

Bệnh đường hô hấp trên: Viêm mũi dị ứng, viêm thanh quản, hạt xơ dây thanh, u thanh quản....
Bệnh đường hô hấp dưới: Viêm phế quản, viêm phổi, hen phế quản, bệnh phổi tác nghẽn mạn tính, tâm phế mạn, áp xe phổi, lao phổi, ung thư phổi

2. Nguyên nhân và các yếu tố gãy bệnh lý đường hô hấp

Vi khuẩn, virus, liên cầu, tụ cầu, nấm, trực khuẩn lao.
Thời tiết: trời lạnh, thay đổi thời tiết đột ngột.
Hút thuốc lá, khói, bụi.
Nghề nghiệp: may, thợ mỏ, giáo viên, ca sĩ,...
Cơ địa dị ứng.
Bệnh mạn tính phải nằm lâu.
Bệnh lý của tim, gan, thận.

3. Triệu chứng thường gặp

Hắt hơi, sổ mũi, đau rát họng, khản tiếng, mất tiếng, sốt, ho khạc đờm, ho máu, đau ngực, khó thở, mệt mỏi, gầy sút cân,...

4. Một số xét nghiệm

X quang tim phổi, khí máu động mạch, thăm dò chức năng thông khí phổi, test Mantoux, nuôi cấy đờm, ELISA, PCR, khí máu động mạch, CT scan phổi, soi phế quản ống mềm, mô bệnh học,....

5. Điều trị

Tùy theo nguyên nhân, mức độ và vị trí tổn thương mà có lựa chọn điều trị thích hợp, điều trị nội khoa hay ngoại khoa.

2. Y HỌC CỔ TRUYỀN

Các bệnh thuộc hệ hô hấp xảy ra ở tạng phế, phế chủ về hô hấp, chủ khí có tác dụng tuyên phát và túc giáng, khai khiếu ra mũi, chủ về tiếng nói và bên ngoài hợp với bì mao. về quan hệ với tạng: tạng tỳ sinh ra phế, phế chủ khí nhưng thận nạp khí.
Bệnh ở phế có hại loại: Thực chứng và hư chứng, do các nguyên nhân khác nhau gây ra. Thực chứng do phong hàn, phong nhiệt, đàm trọc, nhiệt độ; hư chứng do phế khí hư, phế âm hư, tỳ hư sinh đàm thấp, thận hư không nạp được phế khí
Khi có bệnh ở phế thường xuất hiện các triệu chứng: sốt, ho, có đờm, khó thở, tức ngực, ho, ra máu, tự ra mồ hôi hay ra mồ hôi trộm, ngạt mũi, khàn tiếng hay mất tiếng.
Nguyên nhân, cơ chế bệnh sinh và phương pháp chữa bệnh ở phế:

1. 1. Thực chứng
      1. Phong hàn

Gặp ở bệnh viêm phế quản, hen phế quản, viêm thanh quản
Cơ chế bệnh sinh và triệu chứng: Phong hàn phạm phế làm phế khí mất tuyên giáng sinh ra ho, khò khè, đờm trắng, miệng khô khát. Mũi là khiếu của phế, gây ra chảy mũi, ngạt mũi. Phong hàn làm mất phế vệ (bí mão) nên sinh ra sợ lạnh, phát sốt, rêu lưỡi trắng mỏng, mạch phù do phong hàn thúc vào phần biểu.
Pháp: Phát tán phong hàn (tán hàn tuyên phế, ôn phế tán hàn) .
Thuốc: Ma hoàng, Tía tô, Bạch chỉ, Cát cánh,...
Bài thuốc: Hạnh tô tán, Chỉ khái tán,...

1. 1. 2. Phong nhiệt

Gặp ở bệnh viêm phế quản cấp, hen phế quản, viêm thanh quản, viêm thanh quản, viêm phổi, áp xe phổi giai đoạn đầu
Cơ chế bệnh sinh và triệu chứng:

• Phong nhiệt phạm phế sinh ra mất tân dịch, mất tuyên giáng nên thường gây ho, miệng khát, họng đau.
• Do tân dịch bị mất gây ho đờm vàng, miệng khô, phong nhiệt phạm vào phế vệ nên thấy sốt ra mồ hôi, nước mũi đặc, chất lưỡi đỏ, mạch phù sác.

Pháp: Phát tán phong nhiệt (thanh nhiệt tuyên phế).
Thuốc: Lá dâu tươi, Bạc hà, Hoa cúc, Kinh giới,...
Bài thuốc: Ngân kiều tán, Ma hạnh thạch cam thang, Tang cúc ẩm, Vì kim thang,...

1. 1. 3. Khí táo

Gặp ở bệnh viêm phế quản, viêm họng, các bệnh truyền nhiễm
Cơ chế bệnh sinh và triệu chứng: Táo thương phế làm tổn thương tân dịch gây ra ho khan hay ho ít dòm mà dính, mũi khô, họng khô. Táo uất phần phế vệ mà sốt, nhức đầu, ngưòi đau mỏi. Vì tân dịch giảm sút nên đầu lưỡi đỏ khô, mạch phù sác.
Pháp: Thanh phế nhuận táo.
Thuốc: Tử tô, Lá hẹ, Thiên môn, Sa sâm, Mạch môn,...
Bài thuốc: Tang cúc ẩm, Thanh táo cứu phế thang,...

1. 1. 4. Đàm

Có hai loại đàm nhiệt và đàm thấp; gặp ỏ bệnh viêm phế quản mạn tính, áp xe phổi, viêm thanh quản cấp

1. 1. 1. 1. Đàm nhiệt

Cơ chế bệnh sinh và triệu chứng: Đàm nhiệt làm phế bị trở ngại mất khả năng tuyên giáng gây các chứng ho dòm vàng đặc dính, khó thở, đau ngực. Nhiệt làm mất tân dịch nên họng khô, rêu lưỡi vàng. Đàm nhiệt gây miệng đắng, mạch hoạt sác,...
Pháp: Thanh táo nhiệt đàm và nhuận táo hóa đàm (tuyên phế hóa đàm nhiệt thanh phế hóa đàm).
Thuốc: Qua lâu nhân, Rễ dâu tằm, Đình lịch tử, Tỳ bà diệp, Tiền hồ,...
Bài thuốc: Nhị trần thang thêm Bối mẫu, Tri mẫu; Tiểu hãn hung thang, Đình lịch tử đại táo tả phế thang, Nhuận phế thang, Tư âm thanh phế thang, Bách hợp cố’ kim thang, Bối mẫu qua lâu thang, ...

1. 1. 1. 2. Đàm thấp

Cơ chế bệnh sinh và triệu chứng'. Đàm thấp làm phê khí không tuyên giáng gây tức ngực, ho hen suyễn, đờm dễ khạc. Đàm làm vệ khí nghịch gây nôn, lợm giọng. Rêu lưỡi dính, mạch hoạt do đàm thấp bên trong.
Pháp: Táo thấp hóa đàm, ôn hóa thấp đàm.
Thuốc: Hạt cải trắng, Bán hạ, Cát cánh, Bạch tiền, ...
Bài thuốc: Nhị trần thang, Lục quân tử thang, Lý trung hóa đàm hoàn, ...

1. 2. Hư chứng
      1. Phế khí hư

Gặp ở người hen phế quản mạn tính, giãn phế nang, tâm phế mạn.
Cơ chế bệnh sinh và triệu chứng: Vì phế chủ hô hấp, nên phế khí hư gây ho suyễn, thở gấp, tiếng nói nhỏ, càng vận động triệu chúng càng tăng Phế hợp với da lông, phế hư nên vệ khí không chặt chẽ, hay tự ra mồ hôi. Khí hư thì huyết hư, da mặt không vinh nhuận làm sắc mặt trắng bệch, mệt mỏi vô lực, lưỡi đạm, mạch hư nhược.
Pháp: Bổ ích phế khí.
Thuốc: Đảng sâm, Bạch truật, Hoàng kỳ, ...
Bài thuốc: Bảo nguyên thang, Bổ trung ích khí, Ngọc bình phong tán, Quế chi gia hoàng kỳ thang, ...

1. 1. 2. Phế âm hư

Gặp ở bệnh hen phế quản, viêm phế quản mạn, lao phổi, thời kỳ phục hồi của bệnh viêm phổi, viêm màng phổi do lao, viêm thanh quản mạn,...
Cơ chế bệnh sinh và triệu chứng: Phế âm hư tân dịch bị giảm gây ho không có dòm, dòm ít dính, ngứa họng, tiếng nói khàn, mạch nhỏ, lưỡi đỏ, ít rêu. Nếu âm hư có nhiều hư hỏa bốc lên vì tân dịch kém gây chứng sốt về chiều, hai gò má đỏ, ra mồ hôi trộm, khát nước, trong đờm có máu, chất lưỡi đỏ, rêu ít, mạch tế sác.
Pháp: Tu dưỡng phế âm, tư âm giáng hỏa.
Thuốc: Sinh địa, Huyền sâm, Địa cốt bì, Ngọc trúc, Đan bì, Bách hợp, ...
Bài thuốc: Thanh táo cứu phế thang, Bách hợp cố kim thang, Lục vị hoàn, Tả quy ẩm, ...

3. Phế tỳ hư

Cơ chế bệnh sinh và triệu chứng: Phế hư mất chức năng tuyên giáng, tỳ hư vận hóa thủy cốc dở dang sinh ra đàm xuất hiện chứng ho lâu ngày gây đờm nhiều dễ khạc. Tỳ khí hư, vận hóa thất thường gây kém ăn, đầy bụng, ỉa lỏng.
Khí hư gây mệt mỏi vô lực, thủy thấp đình trệ gây phù, rêu lưỡi trắng, chất lưỡi đạm, mạch tế nhược.
Pháp: Kiện tỳ ích phế
Thuốc: Đảng sâm, Ý dĩ, Bạch truật, Phục linh, ...
Bài thuốc: Sâm linh bạch truật tán, Bổ trung ích khí, ...

4. Phế thận âm hư

Gặp ở hen phế quản mạn, lao phổi, viêm phế quản mạn, ...
Cơ chế bệnh sinh, triệu chứng pháp và bài thuốc giống như phế âm hư kèm theo các triệu chứng đau lưng, di tinh, nhức trong xương.

5. Phế thận dương hư

Cơ chế bệnh sinh và triệu chứng: Cũng như chứng phế khí hư kèm thêm các triệu chứng của thận dương hư: Đau lưng liệt dương, tay chân lạnh, sợ lạnh, tiểu tiện nhiều lần, mạch trầm tế nhược.
Pháp: Ôn thận nạp khí, bổ phế khí.
Thuốc: Phụ tử chế, Nhục quế, Đảng sâm , Hoàng kỳ, ...
Bài thuốc: Hữu quy ẩm gia giảm, Bát vị quế phụ gia giảm, ...

3. LƯỢNG GIÁ

1. Nguyên nhân, cơ chế bệnh sinh, pháp điều trị bệnh hô hấp (thực chứng)?
2. Nguyên nhân, cơ chế bệnh sinh, pháp điều trị bệnh hô hấp (hư chứng) ?

4. TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Bài giảng bệnh học nội khoa, NXB Y học (2003).
2. Bài giảng Y học cổ truyền, NXB Y học (2002).
3. Nội khoa Y học cổ truyền (Dùng cho đối tượng sau đại học), NXB Y học (2003).